- Loading...
- No images or files uploaded yet.
*Zeer vaak; een voorkomen van meer dan 10% van de gebruikers **Vaak; een voorkomen van 1-10% van de gebruikers Angst2.1 Veelvoorkomende psychische klachten bij AlzheimerTijdens de gehele ziekteperiode kunnen er bij de ziekte van Alzheimer ook psychische problemen optreden en deze zijn soms zelfs het gevolg van de progressie van de ziekte.[28] Veelvoorkomende psychische klachten bij de ziekte van Alzheimer zijn depressie, storend gedrag als prikkelbaarheid en agressie, psychose, angst en apathie.[28][29][30] Van de genoemde klachten zijn angst, depressie en apathie de meest voorkomende.[30] Gemiddeld 66% van de ouderen met Alzheimer blijkt naast Alzheimer psychische klachten te ervaren. Naast de gevolgen voor de kwaliteit van leven van zowel de patiënt als familie, resulteert dit vaak in vroegtijdige opname in verzorgingstehuizen. Daarnaast brengt het hoge kosten met zich mee wegens grotere zorgconsumptie voor zowel medische als psychische klachten.[31] Hieronder zal de combinatie van de ziekte van Alzheimer en Angst centraal staan en worden overige psychische bijkomende klachten buiten beschouwing gelaten.
2.2. Angst bij patiënten met AlzheimerAngst is een emotie die normaal optreedt in situaties waar dreiging plaatsvindt. Als angstklachten echter optreden in situaties waar geen reële dreiging is, kan er sprake zijn van een angststoornis welke het leven van de persoon ernstig beperkt.[32] Ongeveer 22 tot 81 procent van de patiënten met Alzheimer ervaart regelmatig angst. Klachten waar het dan voornamelijk over gaat zijn gespannenheid, rusteloosheid, piekeren, prikkelbaarheid en de angst om alleen te worden gelaten.[33][34] Het vóórkomen van een angststoornis zoals gediagnosticeerd door de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM IV) ligt tussen de 5 en 20 procent bij Alzheimer patiënten.[33]
Verder blijkt dat er meer angstklachten en angststoornissen voorkomen bij mensen waarbij sprake is van ‘early onset’ Alzheimer en vergroot de aanwezigheid van angst bij Alzheimer de kans op andere psychische stoornissen en/of klachten.[35][36] Het hebben van een angststoornis bij patiënten met de ziekte van Alzheimer zorgt daarnaast mogelijk voor een slechtere prognose van de ziekte en een lagere kwaliteit van leven.[37] Er zijn verschillende angststoornissen te onderscheiden volgens de DSM-5.[38] Alleen de veelvoorkomende angststoornissen worden getoond en beschreven in Tabel 2. Voor uitgebreide informatie over de verschillende angststoornissen wordt verwezen naar de DSM-5.[38]
Tabel 2. Overzicht en beschrijving van de veelvoorkomende angststoornissen volgens de DSM-5.[38][39]
Bij mensen met Alzheimer komen de gegeneraliseerde angststoornis (GAS) en paniekstoornis het meest voor. Een specifieke fobie komt in slechts weinig gevallen voor en het lijkt of er naar sociale angststoornissen of agorafobie geen onderzoek is gedaan.[40] Als er dus gesproken wordt over angststoornissen bij Alzheimer zal in deze WIKI gedoeld worden op GAS en de paniekstoornis. GAS en paniekstoornissen lijken meer voor te komen bij patiënten met Alzheimer dan in de algemene 65+ populatie, terwijl de specifieke fobie juist minder lijkt voor te komen in vergelijking met de algemene 65+ populatie, zie Tabel 3.
Tabel 3. Prevalentie van de veelvoorkomende angststoornissen (in procenten) bij Alzheimer patiënten en de algemene 65+ populatie.[40][41][42]
*Dit percentage is de prevalentie van paniekstoornis gegenereerd door het percentage van gegeneraliseerde angststoornis uit een artikel [42] af te trekken van het percentage van gegeneraliseerde angststoornis en paniekstoornis samen uit een ander artikel.[40] In de literatuur wordt de prevalentie van de paniekstoornis niet afzonderlijk besproken. Hier dient rekening mee te worden gehouden. 2.3. Angst gedurende de ziekteAngst kan zich op verschillende manieren uiten, waarbij de uitingsvorm verschilt van vóórdat Alzheimer zich manifesteert en tijdens de aanwezigheid van de ziekte van Alzheimer. Daarnaast beïnvloedt angst het beloop van de ziekte verschillend per fase.
2.3.1. Mild Cognitive Impairment (MCI)Zoals in 1.1. is beschreven is MCI een vorm van cognitieve achteruitgang die zich meestal verder ontwikkelt tot de ziekte van Alzheimer.[1] Gebleken is dat bij mensen met MCI de hoeveelheid tangles en plaques samenhangt met angstsymptomen. Voor psychische problemen als depressie en apathie lijkt deze samenhang echter niet aanwezig.[30] Mogelijke verklaringen voor deze samenhang is dat angstsymptomen een direct gevolg zijn van onderliggende biologische veranderingen door de ziekte van Alzheimer. Ook is het mogelijk dat angst ontstaat doordat cognitieve achteruitgang door de persoon zelf opgemerkt wordt. Verder is gebleken dat bij aanwezigheid van MCI, cognitieve achteruitgang sneller optreedt wanneer iemand angstsymptomen ervaart. Angst lijkt dus de relatie tussen de aanwezigheid van een verhoogd aantal plaques en cognitieve achteruitgang te faciliteren.[43]
2.3.2. Verschillende stadia van AlzheimerGedacht wordt dat angst ontstaat door overactieve circuits van een deel in de hersenen dat voornamelijk betrokken is bij emotieverwerking en ervaring (de amygdala). Bij patiënten met Alzheimer vindt er gedurende de ontwikkeling van de ziekte meer atrofie in de amygdala plaats. Dit zou kunnen resulteren in ontregelde emotieverwerking, waardoor verwacht kan worden dat de angstklachten toenemen. Dit blijkt echter niet het geval [44], aangezien angstklachten niet meer of minder frequent voorkomen bij angstige mensen waarbij MCI zich ontwikkelt heeft tot de ziekte van Alzheimer.[45] Daarnaast blijken er geen verschillen te bestaan in het vóórkomen van angst tussen de verschillende stadia van Alzheimer.[29][46][47]
2.4 De behandeling van angstAngst bij Alzheimer is zowel zonder medicatie (therapeutisch) als met medicatie (farmacologisch) te behandelen. Hieronder wordt ingegaan op beide mogelijkheden.
2.4.1. Therapeutische mogelijkhedenAfhankelijk van de ernst van de angst, zijn er verschillende therapeutische mogelijkheden. Er is sprake van een stepped care methode waarbij intensievere aanpak wordt ingezet bij ernstigere angstklachten. Milde angstklachten worden vaak al verbeterd door goed te luisteren naar de persoon en deze gerust te stellen als hij/zij onrustig is. Ook aanpassingen aan de omgeving kunnen ervoor zorgen dat deze kalmer en veiliger overkomt op de persoon. Tevens kan het verschaffen van structuur aan het dagelijks leven verbetering geven bij milde angstklachten.[33]
Voor de meer ernstige angstklachten bij patiënten met Alzheimer worden therapieën aangeraden, ook al moet hierbij wel rekening gehouden worden met het stadium waarin de Alzheimer patiënt zich bevindt. Een therapie die effectief bevonden is voor het behandelen van angst bij patiënten met (ook verder gevorderde) Alzheimer is cognitieve gedragstherapie, aangepast voor Alzheimer patiënten (CGT-A). Met deze therapie worden vaardigheden die zorgen voor angst vermindering aangeleerd, te weten zelfbewustzijn, ademen, kalmerende opmerkingen, gedragsactivatie en slaapvaardigheden.[48][49][50]
Een tweede therapie die effectief is bevonden voor het behandelen van angst bij patiënten met Alzheimer is muziektherapie. Deze therapie bestaat in verschillende vormen; zowel als relaxatietherapie (passief luisteren naar muziek), als actieve meezingtherapie, waarbij de Alzheimer patiënt bij beide vormen zelf de muziek mag uitkiezen en moet aangeven wat de muziek met hen doet. Beide vormen zijn effectief gebleken in angstreductie.[51][52] Bij 3.2 wordt verder ingegaan op muziektherapie. In het geval dat de patiënt zich in een te ver stadium van Alzheimer bevindt waardoor aandacht, communicatie, geheugen en de vaardigheid om te redeneren dermate zijn aangetast of als er sprake is van te ernstige angstklachten, is medicatie de enige oplossing.[33]
2.4.2. Farmacologische mogelijkhedenZoals eerder beschreven wordt gedacht dat angst ontstaat door overactieve circuits van de amygdala. Daarnaast wordt gedacht dat piekergedachten veelal ontstaan door een overactieve Cortico-striato-thalamo-cortical loop (CSTC-loop): deze loopt tussen de cortex, het striatum, de thalamus en weer terug naar de cortex.[15] Enkele neurotransmitters hebben invloed op bepaalde hersensystemen die betrokken kunnen zijn bij angstervaring. Deze neurotransmitters zijn GABA, serotonine, glutamaat en norepinefrine. De neurotransmitter GABA onderdrukt normaal gesproken de angstsystemen. Wanneer er dus een gebrek aan GABA is, vindt de onderdrukking van deze systemen in mindere mate plaats waardoor symptomen van angst kunnen ontstaan. Serotonine is een stof die normaal gesproken ook een remmende werking heeft, maar waarbij afwijkende activiteit van deze stof kan leiden tot gevoelens van angst. Daarnaast zou er sprake kunnen zijn van verhoogde activiteit van glutamaat en/of van verhoogde aanwezigheid van norepinefrine, waardoor er extra activatie van de angstsystemen zou ontstaan.
Anxiolytica kunnen voorgeschreven worden als farmacologische behandeling van angst. Deze middelen beïnvloeden de signaaloverdracht en activatie in onder andere de amygdala en CSTC loop, betrokken bij angst. Door deze middelen worden de systemen gestabiliseerd en vindt er verlichting van symptomen van angst plaats. Naast anxiolytica worden vaak ook antidepressiva voorgeschreven, aangezien enkele antidepressiva ook ingrijpen op de hersensystemen die betrokken zijn bij angst.[15]
Hieronder zal een korte algemene beschrijving van de middelen volgen, die over het algemeen worden voorgeschreven bij angstproblematiek. Voor specifieke informatie over de middelen wordt doorverwezen naar het Farmacotherapeutisch Kompas. In Tabel 4 kan daarnaast een overzicht gevonden worden van de meest voorgeschreven vormen van ondergenoemde middelen en bijwerkingen die gepaard kunnen gaan met gebruik van de betreffende middelen.
2.4.2.1 BenzodiazepinesBenzodiazepines zijn anxiolytica die de overactiviteit van de amygdala en CSTC-loop remmen door zenuwcellen in de hersenen te stimuleren tot afgifte van de neurotransmitter GABA.[15] Doordat dit zowel in de amygdala als de CSTC-loop plaatsvindt, worden zowel gevoelens van angst als piekergedachten verminderd. Benzodiazepines werken snel, waardoor deze vaak gebruikt worden in situaties waar snelle angstverlichting gewenst is. Daarnaast wordt het vaak naast een ander middel (voornamelijk SSRI’s, zie 2.4.2.2.) voorgeschreven om de werking hiervan te versterken. Wegens grote kans op verslaving, afkickverschijnselen bij het stoppen en misbruik van het middel, zijn Benzodiazepines niet de eerste keus. Daarom worden deze bij voorkeur niet als primaire behandeling voorgeschreven, maar als versterkend middel. Voor overige bijwerkingen, zie het overzicht in Tabel 4. 2.4.2.2 Selective Serotonin Reuptake Inhibitors (SSRI's) en Selective Norepinephrine Reuptake Inhibitors (SNRI's)SSRI’s zorgen ervoor dat er meer serotonine beschikbaar is in de hersenen, zodat de activiteit van de amygdala en CSTC-loop geremd wordt en gevoelens van angst en piekergedachten dus afnemen. Hoewel de hoeveelheid serotonine direct toeneemt, vindt het merkbare effect voor de persoon die de SSRI's slikt pas na enkele weken tot maanden plaats. Dit komt doordat er naast een afwijkende hoeveelheid van de aanwezige stof serotonine, ook afwijkingen zijn in het aantal beschikbare ontvangers voor serotonine op de zenuwcellen (receptoren). Wanneer de beschikbaarheid in receptoren aangepast is, treedt het angstreducerende effect van de SSRI op. Naast het feit dat de merkbare effecten pas later optreden, gaat gebruik in de eerste weken/maanden vaak gepaard met vervelende bijwerkingen (zie Tabel 4 voor een overzicht).[15] Ondanks het optreden van bijwerkingen, hebben de SSRI’s voor de meeste angststoornissen (GAS, paniekstoornis, sociale angst, PTSS) de voorkeur voor behandeling, aangezien zij erg effectief zijn in reduceren van angst.
Naast SSRI’s kan er ook gebruik gemaakt worden van SNRI’s. Deze verhogen naast de hoeveelheid beschikbare serotonine, ook de beschikbare hoeveelheid norepinefrine in de hersenen. Hoewel toename in norepinefrine ook geassocieerd is met een toename van angstsymptomen, zal deze toename in dit geval leiden tot het stabiliseren van afwijkingen in het aantal beschikbare receptoren. Hierdoor vindt uiteindelijk een vermindering van angstsymptomen en piekeren plaats.[15] 2.4.2.3. Tricyclische Antidepressiva (TCA's)TCA's verhogen de hoeveelheid beschikbare norepinefrine en/of serotonine. Doordat de TCA’s echter ook een remmende werking hebben op het cholinerge systeem, gaat gebruik van TCA’s vaak gepaard met bijwerkingen (zie Tabel 4 voor een overzicht). Dit is een belangrijke reden dat TCA’s vaak niet de eerste keuze zijn voor behandeling van angst, maar alleen worden ingezet wanneer SSRI’s geen of onvoldoende effect teweeg brengen. De TCA kan dan in plaats van de SSRI worden voorgeschreven, of naast de SSRI om de werking hiervan te versterken.[15]
2.4.2.4. BuspironBuspiron verhoogt net als de SSRI’s de hoeveelheid beschikbare serotonine in de hersenen, wat de werking van de amygdala en CSTC-loop remt. Buspiron werkt echter direct op serotonine receptoren en verschilt daarmee van SSRI’s. Wel treedt het merkbare effect van dit middel ook pas op na enkele weken/maanden.[15] Buspiron wordt voorgeschreven naast andere anxiolytica, om hun werking te versterken.[15] Voor de meest voorkomende bijwerkingen van Buspiron, zie Tabel 4
2.4.2.5. PregabalinePregabaline is een middel dat ervoor zorgt dat glutamaat zijn werking minder goed kan uitvoeren. Hierdoor zal de overmatige glutamaat activiteit geremd worden. Dit zorgt voor een vermindering van de overactivatie van de amygdala en de CSTC-loop, waardoor een vermindering van angst- en piekersymptomen optreedt. Pregabaline wordt voorgeschreven wanneer iemand niet goed reageert op SSRI’s/SNRI’s of Benzodiazepines. Daarnaast kan het naast een SSRI/SNRI voorgeschreven worden om de werking te versterken, bijvoorbeeld wanneer angstklachten nog niet volledig afgenomen zijn na langdurig SSRI/SNRI gebruik.[15] Pregabaline gebruik gaat vaak ook gepaard met bijwerkingen, zie Tabel 4 voor een overzicht van de meest voorkomende bijwerkingen. Tabel 4. Meest voorgeschreven soorten medicatie, werkingsmechanisme, voorgeschreven vormen en veel voorkomende bijwerkingen per klasse.[53][54][55][56]
*Zeer vaak; een voorkomen van meer dan 10% van de gebruikers **Vaak; een voorkomen van 1-10% van de gebruikers Interactie Alzheimer en AngstHierboven zijn zowel de ziekte van Alzheimer als angst besproken. Voor beide zijn behandelingsmogelijkheden besproken, echter is bij deze bespreking geen rekening gehouden met mogelijke interactie tussen de middelen die voor de aandoeningen voorgeschreven kunnen worden. Hieronder zal daarom eerst besproken wat mogelijke implicaties zijn voor simultane behandeling van angst en de ziekte van Alzheimer. Aangezien niet voor alle mogelijke middelen voor angst en de ziekte van Alzheimer duidelijk is welke interactie-effecten er kunnen ontstaan, zal vervolgens muziektherapie als een niet-medicamenteuze behandeling voor angst bij de ziekte van Alzheimer besproken worden.
3.1. Interactie medicatieIn het voorgaande gedeelte hebben we gezien dat voor angstklachten verschillende soorten medicatie voorgeschreven kunnen worden, te weten Benzodiazepinen, SSRI's, SNRI's, TCA's, Buspiron en Pregabaline. Voor de cognitieve en geheugen klachten die Alzheimer met zich mee brengt worden cholinesteraseremmers voorgeschreven en (incidenteel) het middel Memantine. Omdat al deze medicijnen op het neurotransmittersysteem inwerken, is het belangrijk om te kijken of de medicatie elkaar mogelijk beïnvloedt.
3.1.1. Invloed van medicatie voor angst op de klachten van AlzheimerZoals eerder beschreven is, beïnvloeden SSRI’s de neurotransmitter serotonine. In de hippocampus (het gedeelte van de hersenen dat een zeer grote rol speelt bij het opslaan en herinneren van informatie) speelt deze neurotransmitter een grote rol. Uit studies blijkt dat een tekort aan serotonine er ook toe kan leiden dat herinneringen niet goed worden opgeslagen.[57] Wanneer met behulp van SSRI’s de hoeveelheid beschikbare serotonine verhoogd wordt, blijkt dit een positief effect te hebben op de werking van de hippocampus. Deze resultaten moeten echter wel voorzichtig geïnterpreteerd worden, aangezien stemmingsproblemen (waar de SSRI’s voor worden voorgeschreven) er ook toe kunnen leiden dat het geheugen juist minder goed werkt.[57]
Een ander soort medicatie dat wordt voorgeschreven voor angstklachten zijn Benzodiazepinen. Ook voor deze groep medicijnen is onderzocht in hoeverre het de klachten en het beloop van Alzheimer beïnvloedt. Uit onderzoek is gebleken dat Benzodiazepinen de cognitieve klachten laat toenemen. Het gebruik van deze medicatie leidt er toe dat het proces van cognitieve achteruitgang versnelt en de ernst van de dementie toeneemt.[58][59] Daarnaast leidt het mogelijk ook tot verwardheid en sufheid.[59][60] Er zijn zelfs aanwijzingen dat het langdurig gebruik van Benzodiazepinen (voordat de Alzheimer zich manifesteert) de kans op het ontwikkelen van Alzheimer vergroot.[61]
Zoals eerder beschreven worden ook TCA’s voorgeschreven bij angstklachten. Hoewel deze een positief effect hebben op de angstklachten, is het beter deze medicatie niet voor te schrijven wanneer er ook sprake is van Alzheimer. De voornaamste reden hiervoor is dat TCA’s onder andere inwerken op het cholinerge systeem. Bij mensen met Alzheimer is zoals besproken een relatief tekort aan acetylcholine en dit wordt versterkt door TCA’s. Hierdoor nemen de cognitieve beperkingen juist toe. Een andere reden om terughoudend te zijn met TCA’s is dat deze het risico op hartklachten vergroten.[62]
Voor wat betreft het gebruik van het middel Buspiron zijn er geen aanwijzingen gevonden dat dit de symptomen van Alzheimer positief, dan wel negatief beïnvloedt. Omdat dit middel ook niet verslavingsgevoelig is,[53] ligt het voor de hand dit voor te schrijven wanneer de angstklachten aanhouden en patiënten ernstig beperken. Tot slot is het onwenselijk om het middel Pregabaline voor te schrijven bij mensen die angstig zijn en de ziekte van Alzheimer hebben, aangezien het cognitieve en motorische klachten kan versterken.[56]
Zoals eerder beschreven is er op dit moment dus nog onvoldoende bewijs om de negatieve interactie tussen de medicatie voor angst en de cognitieve symptomen van Alzheimer aan te tonen. Desalniettemin is er voldoende reden om terughoudend te zijn met het voorschrijven van angstmedicatie in z’n algemeenheid en Benzodiazepinen en TCA’s in het bijzonder, voornamelijk wanneer de angstklachten niet heel ernstig van aard zijn. Het heeft dan ook de voorkeur om te kijken of de omgeving van de patiënt dusdanig aangepast en gestructureerd kan worden zodat de angstklachten verminderen. Daarnaast kan er overwogen worden om cognitieve gedragstherapie of muziektherapie aan te bieden, zoals eerder in 2.4.1 beschreven is.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Vrouwen | Mannen | |
| Alzheimer* | 19.0% | 13.7% |
| Angst** | 33.3% | 22.0% |
*Gemiddelde prevalentie van patiënten met de leeftijd 60+
**Gemiddelde lifetime prevalentie van angst gebaseerd op de angststoornissen beschreven in DSM-IV
Conclusies
Door de toenemende vergrijzing neemt ook het aantal mensen met de ziekte van Alzheimer in Nederland erg toe. Van de mensen die kampen met de ziekte van Alzheimer heeft 66% daarnaast ook last van psychische problematiek, waarvan angst een van de meest voorkomende klachten is. Naast de gevolgen voor de kwaliteit van leven van zowel de patiënt als familie, resulteert dit vaak in vroegtijdige opname in verzorgingstehuizen. Daarnaast brengt het hoge kosten met zich mee wegens grotere zorgconsumptie voor zowel medische als psychische klachten[31]. Angstsymptomen zouden een direct gevolg kunnen zijn van verandering in hersengebieden ten gevolge van de ziekte van Alzheimer. Ook is het mogelijk dat angst ontstaat doordat cognitieve achteruitgang door de persoon zelf opgemerkt wordt. Bovendien is dit verband tussen Alzheimer en angst ook andersom aanwezig; zo blijkt dat bij aanwezigheid van MCI, cognitieve achteruitgang sneller optreedt wanneer iemand angstsymptomen ervaart.
Angst kan met behulp van verschillende medicatie worden gereduceerd. Voor de ziekte van Alzheimer ligt dit ingewikkelder. Medicatie als behandeling van de ziekte van Alzheimer is enkel symptoom reducerend en pakt niet de onderliggende biologische processen aan. Voor de behandeling van angst bij de ziekte van Alzheimer is het belangrijk om te letten op eventuele interactie van zowel medicamenteuze als niet medicamenteuze behandelingen. Voor de medicamenteuze behandelingen is het niet verstandig voor angst TCA's te geven in combinatie met cholinesteraseremmers voor de ziekte van Alzheimer, omdat deze elkaar tegenwerken. Een mogelijke niet-medicamenteuze behandeling voor angst bij de ziekte van Alzheimer is muziektherapie, wat zowel angst als Alzheimer gunstig lijkt te beïnvloeden.
Tot slot blijkt persoonlijkheid en sekse in zowel angst als de ziekte van Alzheimer een rol te spelen.
Auteurs
M. L. Reuser, BSc
K. J. A. Wolvetang, BSc
L. L. M. Ruijten, drs.
M. M. van Muilekom, BSc
Referentielijst
Afbeelding 1: Copyright free, verkregen op 5 april 2016 van https://pixabay.com/nl/dementie-ziekte-van-alzheimer-595638/
Afbeelding 2: Royalty free, verkregen en gekocht op 27 april 2016 van www.photosearch.com
Figuur 1: Zelf gemaakt, Copyright free
1. Kessels, R., Eling, P., Ponds, R., Spikman, J., & van Zandvoort, M. (2012). Klinische Neuropsychologie. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
2. Ziekte van Alzheimer (2016). Opgehaald op 25 februari 2016, van http://www.alzheimer-nederland.nl/informatie/wat-is-dementie/vormen-van-dementie/ziekte-van-alzheimer.aspx
3. Mega, M. S., & Cummings, J. L., Fiorello, T., & Gornbein, J. (1996). The spectrum of behavioral changes in Alzheimer’s disease. Neurology, 46,130-135.
4. Lyketsos, C. G., Carrillo, M. C., Ryan, J. M., Khachaturian, A. S., Trzepacz, P., Amatniek, J.,... Miller, D. S. (2011). Neuropsychiatric symptoms in Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia, 7(5), 532-539.
5. Holtzer, R., Tang, M., Devanand, D. P., Albert, S. M., Wesegesin, D. J., Marder, K.,... Stern, Y. (2003). Psychopathological features in Alzheimer’s Disease: Course and Relationship with Cognitive Status. Journal of the American Geriatrics Society, 7, 953-960.
6. Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (2014). Richtlijn diagnostiek en behandeling van dementie. Opgehaald op 4 maart 2016, van http://www.nvkg.nl/uploads/Qe/7u/Qe7uzywZ6v3rsnkv9z26JA/Richtlijn_Diagnostiek_en_Behandeling_van_Dementie_DEFINITIEF.pdf
7. Alzheimer's Statistics (2015). Opgehaald op 25 april 2016, vanhttp://www.alzheimers.net/resources/alzheimers-statistics/
8. World Alzheimer Report 2015 The Global Impact of Dementia An analysis of prevalence, incidence, cost and trends (2015). Opgehaald op 25 april 2016, van https://www.alz.co.uk/research/WorldAlzheimerReport2015.pdf
9. Kivipelto, M., Ngandu, T., Fratiglioni, L., Viitanen, M., Kåreholt, Winblad, B.,... Nissinen, A. (2005). Obesity and vascular risk factors at midlife and the risk of dementia and alzheimer disease. Journal of American Medical Association Neurology, 62, 1556-1560.
10. Luchsinger, J.A., Reitz, C., Honig, L. S., Tang, M. X., Shea, S., & Mayeux, R. (2005). Aggregation of vascular risk factors and risk of incident Alzheimer Disease. Neurology, 65(4), 545-551.
11. Deschaintre, Y., Richard, F., Leys, D., Pasquier, F. (2009). Treatment of vascular risk factors is associated with slower decline in Alzheimer Disease. Neurology, 73(9), 674-680.
12. Stern, Y., Gurland, B., Tatemichi, T. K., Xin Tang, M., Wilder, D., & Mayeux, R. (1994). Influence of education and occupation in the incidence of Alzheimer’s Disease. Journal of American Medical Association, 271(13), 1004-1010.
13. Lindsay, J., Laurin, D., Verreault, R., Hébert, R., Helliwell, B., Hill, G. B., & McDowell, I. (2001). Risk factors for Alzheimer’s Disease: a prospective analysis from the Canadian study of health and aging. American Journal of Epidemiology, 156(5), 445-453.
14. Amyloïde plaques en neurofibrillaire tangles (2016). Opgehaald op 14 maart 2016, van https://www.alzheimer.nl/over-alzheimer/achtergrondinformatie/medische-illustraties/amyloide-plaques-en-neurofibrillaire-tangles/
15. Stahl, S. M. (2013). Stahl’s Essential Psychopharmacology: Neuroscientific Basis and Practical Application. Cambridge; University Press.
16. Anderson, D. C., & Kodaluka, K. (2014). Biomarkers in pharmacology and drug discovery. Biochemical Pharmacology, 87(1), 172-188.
17. Price, J. L., & Morris J. C. (1999). Tangles and plaques in non demented aging and "preclinical" Alzheimer's disease. Annals of Neurology, 45(3), 358-368.
18. The progression of Alzheimer’s disease and other dementias (2012). Opgehaald op 4 maart 2016, van https://www.alzheimers.org.uk/site/scripts/documents_info.php?documentID=133
19. NHG-Standaard Dementie (2012). Opgehaald 8 maart 2016, van https://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-dementie
20. Verhey, F. R. J. (2006). De medicamenteuze behandeling van de ziekte van Alzheimer. Tijdschrift voor Psychiatrie, (48), 17-26.
21. Moleman, P. (2007). Geneesmiddelen voor de geest, een praktische gids. Houten: Prelum uitgevers.
22. Wenk, G. L. (2006). Neuropathologic changes in Alzheimer's disease: potential targets for treatment. Journal of Clinical Psychiatry, 67,3-7.
23. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Middelen bij Dementie. Opgehaald op 13 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/inleidingen/inl-middelen-bij-dementie
24. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Memantine. Opgehaald op 13 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/preparaatteksten/m/memantine
25. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Rivastigmine. Opgehaald op 13 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/preparaatteksten/r/rivastigmine
26. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Galantamine. Opgehaald op 13 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/preparaatteksten/g/galantamine
27. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Donepezil. Opgehaald op 13 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/preparaatteksten/d/donepezil
28. Lopez, O. L., Becker, J. T., Sweet, R. A., Klunk, W., Kaufer, D. I., Saxton, J.,... Dekosky, S. T. (2003). Psychiatric symptoms vary with the severity of dementia in probable Alzheimer’s disease. Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences, 15(3), 346-353.
29. Shimabukuro, J., Awata, S., & Matsuoka, H. (2005). Behavioral and psychological symptoms of dementia characteristics of mild Alzheimer patients. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 59, 274-279.
30. Ramakers, I. H. G. B., Verhey, F. R. J., Scheltens, P., Hampel, H., Soininen, H., Aalten, P.,... Visser, P.J. (2013). Anxiety is related to Alzheimer cerebrospinal fluid markers in subjects with mild cognitive impairment. Psychological Medicine, 43(5), 911-920.
31. Kunik, M. E., Snow, A. L., Molinari, V. A., Menke, T. J., Souchek, J., Sullivan, G., & Ashton, C. M. (2003). Health care utilization in dementia patients with psychiatric comorbidity. The Gerontologist, 43(1), 86-91.
32. NHG-Standaard Angst (2012). Opgehaald op 26 februari 2016, van ww.nhg.org/standaarden/volledig/ nhg-standaard-angst
33. Alzheimer’s Society (2015). Factsheet Depression and Anxiety. Opgehaald 26 februari 2016, van www.alzheimers.org.uk. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.
34. Ferreti, L., McCurry, S. M., Logsdon, R., Gibbons, L., & Teri, L. (2001). Anxiety and Alzheimer’s disease. Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology, 14, 52-58.
35. Chemerinsky, E., Petracca, G., Manes, F., Leiguarda, R., & Starkstein, S. E. (1998). Prevalence and correlates of anxiety in Alzheimer’s disease. Depression and Anxiety, 7, 166-170.
36. Porter, V. R., Buxton, W. G., Fairbanks, L. A., Strickland, T., O’Connor, S. M., Rosenberg- Thompson, S., & Cummings, J. L. (2003). Frequency and characteristics of anxiety among patients with Alzheimer’s disease and related dementias. The Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences, 15, 180-186.
37. Seignourel, P. J., Kunik, M. E., Snow, L., Wilson, N., & Stanley, M. (2008). Anxiety in dementia: A critial review. Clinical Psychology Review, 28, 1071-1082.
38. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.
39. Nationaal Kompas Volksgezondheid (2013). Wat zijn angststoornissen en wat is het beloop? Opgehaald op 28 februari 2016, van www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten- en-aandoeningen psychische-stoornissen/angststoornissen/beschrijving/
40. Skoog, I. (1993). The prevalence of psychotic, depressive, and anxiety syndromes in demented and non-demented 85-year-olds. International Journal of Geriatric Psychiatry, 8,247-253.
41. Beekman, A. T. F, Bremmer, M. A., Deeg, D. J. H., van Balkom, A. J. L. M., Smit, J. H., de Beurs, E.,... van Tilburg, W. (1998). Anxiety disorders in later life: a report from the longitudal aging study Amsterdam.International Journal of Geriatric Psychiatry, 13, 717- 726.
42. Starkstein, S. E., Jorge, R., Petracca, G., & Robinson, R. G. (2007). The construct of generalized anxiety disorder in Alzheimer disease. American Journal of Geriatric Psychiatry, 15, 42-49.
43. Pietrzak, R. H., Lim, Y., Neurmeister, A., Ames, D., Ellis, K. A., Harrington, K.,... Maruff, P. (2015). Amyloid-𝛃, anxiety, and cognitive decline in preclinical Alzheimer disease: a multicenter, prospective cohort study. Journal of the American Medical Association Psychiatry, 72(3), 284-291.
44. Poulin S. P., Dautoff, R., Morris, J. C., Barrett, L. F., & Dickerson, B. C. (2011). Amygdala atrophy is prominent in early Alzheimer's disease and relates to symptom severity. Psychiatry Research: Neuroimaging, 194, 7-13.
45. Hwang, T. J., Masterman, D. L., Ortiz, F., Fairbanks, L. A., & Cummings, J. L. (2004). Mild cognitive impairment is associated with characteristic neuropsychiatric symptoms. Alzheimer Disease & Associated Disorders, 18(1), 17-21.
46. Orell, M., & Bebbington, P. (1996). Psychosocial stress and anxiety in senile dementia. Journal of Affective Disorders, 39, 165-173.
47. Tanaka, H., Hashimoti, M., Fukuhara, R., Ishikawa, T., Yatabe, Y., Kaneda, K.,... Ikeda, M. (2015). Relationship between dementia severity and behavioural and psychological symptoms in early-onset Alzheimer’s disease. Psychogeriatrics, 15(4), 242-247.
48. Kraus, C. A., Seignourel, P., Balasubramanyam, V., Snow, A. L., Wilson, N. L., Kunik, M. E.,... Stanley, M. S. (2008). Cognitive-behavioral treatment for anxiety in patients with dementia: two case studies. Journal of Psychiatric Practices, 14(3), 186-192.
49. Paukert, A. L., Calleo, J., Krausman-Schuman, C., Snow, L., Wilson, N., Petersen, N. J.,... Stanley, M. A. (2010). Peaceful mind: An open trial of cognitive-behavioral therapy for anxiety in persons with dementia.International Psychogeriatrics, 22, 1012-1021.
50. Stanley, M. A., Calleo, J., Bush, A. L., Wilson, N., Snow, A. L., Kraus-Schuman, C.,... Kunik, M. E. (2013). The peaceful mind program: A Pilot test of a CBT-based intervention for anxious patients with dementia.The American Journal of Geriatric Psychiatry, 7, 696-708.
51. Guétin, S., Portet, F., Picot, M. C., Pommié, C., Messaoudi, M., Djabelkir, L., & Touchon, L. (2009). Effect of music therapy on anxiety and depression in patients with Alzheimer’s type dementia: Randomised, controlled study. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 28, 36-46.
52. Svansdottir, H. B., & Snaedal, J. (2006). Music therapy in moderate and severe dementia of Alzheimer’s type: a case-controle study. International Psychogeriatrics, 18,613-621.
53. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Buspiron. Opgehaald op 1 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/preparaatteksten/b/buspiron
54. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Anxiolytica. Opgehaald op 1 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/inleidingen/inl-anxiolytica
55. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Benzodiazepinen. Opgehaald op 1 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/inleidingen/inl-benzodiazepinen
56. Farmacotherapeutisch Kompas (2016). Pregabaline. Opgehaald op 1 maart 2016, van http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren-volgens-boek/preparaatteksten/p/pregabaline
57. Chow, W. T., Pollock, B. G., & Milgram, N. W. (2007). Potential cognitive enhancing and disease modification effects of SSRIs for Alzheimer’s disease. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 3(5), 627–636.
58. Rosenberg, P. B., Mielke, M. M., Han, D., Leoutsakos, J. S., & Lyketso, C. G. (2012). The association of psychotropic medication use with the cognitive, functional, and neuropsychiatric trajectory of Alzheimer’s disease. International Journal of Geriatric Psychiatry, 27(12),1248–1257.
59. Defrancesco, M., Marksteiner, J., Fleischhacker, W. W., & Blasko, I. (2015). Use of benzodiazepines in Alzheimer's disease: a systematic review of literature. International Journal of Neuropsychopharmacology, 18(10), 1-11.
60. Ellul, J., Archer, N., Foy, C. M. L., Poppe, M., Boothby, H., Nicholas, H.,..., Lovestone, S. (2007). The effects of commonly prescribed drugs in patients with Alzheimer’s disease on the rate of deterioration. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 78, 233–239.
61. Billioti de Gage, S. Begaud, B., Bazin, F., Verdoux, H., Dartiques, J. F., Peres, K.,... Pariente, A. (2012) Benzodiazepine use and risk for dementia: prospective population based study. British Medical Journal,1-12.
62. Aboukhatwa, M., Dosanjh, L., & Luo, Y. (2010). Antidepressants are a rational complementary therapy for the treatment of Alzheimer’s disease. Molecular Neurodegeneration 2010: 5, 10.
63. Rodda, J., Morgan, S., & Walker, Z. (2009). Are cholinesterase inhibitors effective in the management of the behavioral and psychological symptoms of dementia in Alzheimer's disease? A systematic review of randomized, placebo-controlled trials of donepezil, rivastigmine and galantamine. International Psychogeriatrics, 21(5), 813-824.
64. Trinh, N.H., Hoblyn, J., Mohanty, S., & Yaffe, K. (2003). Efficacy of cholinesterase inhibitors in the treatment of neuropsychiatric symptoms and functional impairment in Alzheimer disease: a meta-analysis.JAMA, 289(2), 210-216.
65. Gauthier, S., Loft, H., & Cummings, J. (2008). Improvement in behavioural symptoms in patients with moderate to severe Alzheimer’s disease by memantine: a pooled data analysis. International Journal of Geriatric Psychiatry 537–545.
66. Guetin, S., Charras, K., Belard, A., Arbus, C., Berthelon, P., Blanc, F.,... Leger, J.M. (2013). An overview of the use of music therapy in the context of Alzheimer’s disease: A report of a French expert group. Dementia, 12, 619-634.
67. Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Villani, D., & Trabucchi, M. (2008). Efficacy of Music Therapy in the Treatment of Behavioral and Psychiatric Symptoms of Dementia. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 22(2),158-162.
68. Irish, M., Cunningham, C. J., Walsh J. B., Coakley, D., Lawlor, B. A., Robertson, I. H., & Coen, R. F. (2006). Investigating the enhancing effect of music on autobiographical memory in mild Alzheimer’s disease. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 22 108-120.
69. Guétin, S., Portet, F., Picot, M. C., Pommié, C., Messaoudi, M. Djabelkir, L.,... Touchon, J. (2009). Effect of music therapy on anxiety and depression in patients with Alzheimer’s type dementia: randomised, controlled study. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 28(1), 36-46.
70. Robins-Wahlin, T. B., & Byrne, G. J. (2011). Personality changes in Alzheimer’s disease: a systematic review. International Journal of Geriatric Psychiatry, 26(10), 1019-1029.
71. Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1992). Normal personality assessment in clinical practice: the NEO personality inventory. Psychological Assessment, 4(1), 5-13.
72. Siegler, I. C., Dawson, D. V., & Welsh, K. A. (1994). Caregiver ratings of personality change in Alzheimer’s Disease patients: a replication. Psychology and Aging, 9(3), 464-466.
73. Widiger, T. A. (2013). Personality and psychopathology. World Psychiatry, 10(2), 103-106.
74. Endler, N. S., & Kocovski, N. L. (2001). State and trait anxiety revisited. Journal of Anxiety Disorders,15(3), 231-245.
75. Wilson, R. S., Arnold, S. E., Schneider, J. A., Kelly, J. F., Tang, Y., & Bennet, D. A. (2006). Chronic psychological distress and risk of Alzheimer Disease in old age. Neuroepidemiology, 27, 143-153.
76. Archer, N., Brown, R. G., Reeves, S., Nicholas, H., Boothby, H., & Lovestone, S. (2009). Midlife Neuroticism and the age of onset of Alzheimer’s Disease. Psychological Medicine, 39, 665- 673.
77. Walsh, J. J., Balint, M. G., Smolira, S. J., Kampstrup Fredericksen, L., & Madsen, S. (2009). Predicting individual differences in mindfulness: the role of trait anxiety, attachment anxiety and attentional control. Personality and Individual Differences, 46(2), 94-99.
78. Chiesa, A., & Serretti, A. (2009). Mindfulness-Based Stress Reduction for stress management in healthy people: a review and meta-analysis. The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 15(5), 593-600.
79. Viña, J. & Lloret, A. (2010). Why women have more alzheimer’s disease than men; gender and mitochondrial toxicity of Amyloid-beta peptide. Journal of Alzheimer’s Disease, 20, 527-533.
80. McLean, C. P., Asnaani, A., Litz, B. T., & Hofmann, S. G. (2011). Gender differences in anxiety disorders: Prevalence, course of illness, comorbidity and burden of illness. Journal of Psychiatric Research, 45, 1027-1035.
81. Andersen, K., Launer, L. J., Dewey, M. E., Letenneur, L. Ott, A. Copeland, J. R. M., et al., (1999). Gender differences in the incidence of AD and vascular dementia; the EURODEM studies. Neurology, 53,1992-1997.
82. McLean, C. P., & Anderson, E. R. (2009). Brave men and timid women? A review of the gender difference in fear and anxiety. Clinical psychology review, 29, 496-505.
Comments (0)
You don't have permission to comment on this page.